Zalecenia KRRiT odnośnie do tworzenia napisów dla niesłyszących

Jako strażnik publicznego interesu KRRiT dba o interesy użytkowników mediów w Polsce, niezależnie od ich dostępu do nowoczesnej technologii. Rolą KRRiT jest zapewnienie równego dostępu do treści telewizyjnych dla wszystkich odbiorców. Również tych oglądających programy telewizyjne w internecie oraz zagwarantowanie dostępności programów dla osób z niepełnosprawnościami m.in. z powodu dysfunkcji narządu słuchu.

Wielkie zmiany w prawie na rzecz dostępności

Kwestia zapewnienia dostępności utworów audiowizualnych poprzez zapewnienie napisów, audiodeskrypcji i tłumaczenia migowego przez lata była traktowana po macoszemu. Dopiero w drugiej dekadzie XXI wieku w Polsce ówczesny prezydent Bronisław Komorowski podpisał znowelizowaną ustawę medialną.

Dokument ten zobowiązał nadawców do emitowania programów, które będą dostępne również dla osób z niepełnosprawnościami słuchu. Zapisy ustawy gwarantowały odbiorcom minimum 10% łącznego czasu odbioru utworów audiowizualnych z napisami, audiodeskrypcją i tłumaczeniem migowym.

Prawo a napisy dla niesłyszących

Ustawodawca nie zdefiniował zasad dla napisów dla niesłyszących w obecnej ustawie o radiofonii i telewizji, nie przekazał także KRRiT delegacji do określenia tych definicji w drodze rozporządzenia. Nie istnieje akt prawny określający czym są napisy dla niesłyszących.

Obecnie akt samoregulacji nadawców funkcjonujących na polskim rynku traktuje o napisach dla niesłyszących w dokumencie: Porozumienie nadawców programów rozpowszechnianych w naziemnej telewizji cyfrowej  w sprawie sposobu realizacji obowiązków wynikających z art. 18a ustawy o radiofonii i telewizji dotyczących udogodnień w programach telewizyjnych dla osób z niepełnosprawnością wzroku i dla osób z niepełnosprawnością słuchu. Zapisy aktu określają napisy dla niesłyszących jako:

• napisy w języku rodzimym, które są tekstowym odpowiednikiem wypowiadanych dialogów lub narracji, ściśle powiązanych z wyświetlanym na ekranie obrazem, a także zawierają rozróżnienie osób występujących w dialogu (za pomocą barw lub identyfikatorów tekstowych, inicjały, imiona bohaterów) oraz tekstowe opisy efektów dźwiękowych;

• napisy „na żywo” jako udogodnienie umożliwiające osobom z dysfunkcją narządu słuchu dostęp do treści dźwiękowych towarzyszących obrazowi w niemal rzeczywistym czasie (występuje niewielkie przesunięcie w czasie wyświetlenia napisów w stosunku do pojawiającego się dźwięku), stosowane w audycjach informacyjnych i publicystycznych; 

• napisy dialogowe, które umożliwiają odbiór za pomocą tekstów w rodzimym języku dialogów i narracji audycji obcojęzycznych.

Cel zamieszczania napisów w utworach audiowizualnych

Z założenia zamieszczanie napisów dla niesłyszących w utworach audiowizualnych ma na celu wyeliminowanie bariery komunikacyjnej dla osób niesłyszących i niedosłyszących, a także satysfakcjonującego odbioru utworów audiowizualnych. Co więcej, dla odbiorców wartość napisów dla niesłyszących w utworach audiowizualnych zależy również od tego, jakim poziomem i zasobem słownictwa użytego w napisach trafiamy w ich kompetencje indywidualne i językowe.

Biorąc pod uwagę powyższe aspekty można bezsprzecznie przyjąć, iż sporządzenie jednolitej formuły redagowania napisów, która usatysfakcjonowałaby wszystkich docelowych odbiorców jest niemożliwe do zrealizowania.

Różne kompetencje językowe i oczekiwania wobec stopnia szczegółowości, długości  i wielkości napisów będą mieć osoby niesłyszące od urodzenia, inne — osoby, które utraciły słuch w późniejszym etapie życia, a jeszcze inne — osoby z różnym stopniem niedosłuchu, w tym osoby starsze.

Odbiorcy napisów dla niesłyszących w utworach audiowizualnych

Odbiorcami napisów dla niesłyszących w utworach audiowizualnych są osoby o różnych preferencjach i stopniu uszczerbku narządu słuchu. Ze względu na ubytek słuchu można wyróżnić:

• osoby głuche (średni ubytek słuchu powyżej 90 dB), w tym:

  • osoby niesłyszące od chwili narodzin lub we wczesnym dzieciństwie, a ich pierwszym językiem stał się język wizualno-przestrzenny zwany Polskim Językiem Migowym (PJM). Najczęściej umiejętność czytania w języku polskim, który jest drugim językiem dla tej grupy osób, sprawia duży problem;

  • osoby, u których utrata słuchu nastąpiła zwykle po opanowaniu mowy dźwiękowej; są to osoby znające język polski i zwykle potrafią zrozumieć kontekst wypowiedzi z ruchu ust;

• osoby niedosłyszące, czyli osoby z częściowym uszkodzeniem słuchu (średni ubytek słuchu poniżej 90 dB), w tym osoby starsze.

W Polsce mieszka znacząca ilość osób z problemami z narządem słuchu. Przyjmuje się, że grupę około 500 tys. osób stanowią osoby głuche, około 900 tys. - osoby z niedosłuchem w co najmniej w stopniu umiarkowanym — w sumie około 3 mln osób w Polsce ma problemy z poprawnym funkcjonowaniem aparatu słuchowego. W sumie ogół potencjalnych odbiorców napisów dla niesłyszących stanowi około 10% całkowitej populacji Polski. WHO przyjmuje, że około 15% populacji ma problemy ze słuchem.

Z napisów dla niesłyszących korzystają również osoby słyszące, którym napisy pomagają zrozumieć przekazywane treści utworu, a także cudzoziemcy uczący się języka polskiego oraz inni odbiorcy, którzy z różnych powodów nie chcą lub nie mogą korzystać z fonii w oglądanym przekazie audiowizualnym.

Zasady tworzenia napisów dla niesłyszących w utworach audiowizualnych

Napisy dla niesłyszących mają przede wszystkim skutecznie zastępować przekaz dźwiękowy występujący w nagraniach audiowizualnych. W szczególności istotne są treści zawarte w ścieżce dialogowej, jak również dźwięki pozawerbalne, które niedostrzegalne poprzez obraz zaś zawierają istotne informacje dla zrozumienia całości przekazu.

Nie ma możliwości zamieszczenia więcej niż jednej wersji napisów w audycji audiowizualnej. Wiąże się to z problemem podkreślonym wcześniej, tj. występuje tutaj szerokie spektrum oczekiwań potencjalnych odbiorców audycji audiowizualnych. Nie sposób sprostać wszystkim stawianym wymaganiom, aczkolwiek należy starać się zaspokoić je u jak największej liczby odbiorców. Konieczne jest znalezienie konsensusu dla zróżnicowanych potrzeb oraz kompetencji językowych wśród osób niesłyszących.

Należy także pamiętać, iż osoby głuche nieznające języka polskiego lub posługujące się nim w ograniczonym zakresie są w stanie zrozumieć tłumaczenia na język migowy udostępniany w audycjach telewizyjnych (tłumaczenia na język migowy są wymieniane jako udogodnienie dla osób z niepełnosprawnościami słuchu w art. 18a ust. 1 u.r.t).

Trudności przekazania wszystkich treści za pomocą napisów

Dla przeciętnego odbiorcy napisów dla niesłyszących w utworach audiowizualnych ważne jest, aby korzystanie z nich było proste i naturalne oraz w miarę możliwości wiernie odzwierciedlały treść ścieżki dialogowej. Pojawiające się rozbieżności pomiędzy wyświetlanym tekstem napisów a wypowiedziami występujących bohaterów mogą skutecznie zaburzać odbiór nagrania audiowizualnego.

Przeprowadzanie edycji, stosowanie selektywności emitowanych informacji czy skrótów należy używać wyłącznie, dopiero gdy utrzymanie powyższego warunku miałoby niekorzystny wpływ na emitowany przekaz audiowizualny.

Należy przy tym pamiętać o tym, że:

• napisy dla osób niesłyszących mają przekazywać treść słów mówionych, co oznacza, że także ​​język potoczny musi być zgodny z zasadami słowa pisanego;

• napisy muszą być wyświetlane na ekranie w określonym momencie i przez ograniczony czas, co jest kłopotliwe, ponieważ czytanie jest wolniejsze niż tempo mowy, a także zazwyczaj szybkość czytania osób niesłyszących jest wolniejsza niż osób słyszących.

Ogólne zasady tworzenia napisów dla osób niesłyszących w utworach audiowizualnych obejmują:

• selektywność informacji — ustalenie, które informacje są niezbędne dla uchwycenia sedna przekazu i jak należy je ująć, aby były klarowne dla możliwie szerokiego grona odbiorców (przede wszystkim są to wypowiedzi, dalej dźwięki pozawerbalne, zwłaszcza gdy nie widać ich źródła; nie należy opisywać dźwięków oczywistych, których występowanie jednoznacznie wynika z obrazu);

• czytelność — dobrą widzialność napisów (tekst napisów winien wyraźnie wyróżniać się na tle obrazu, należy stosować rozróżnienie postaci przy pomocy identyfikatorów tekstowych lub za pomocą kolorów czcionki, zastosowanie znaków specjalnych może dodatnio wpływać przekazaniu dodatkowych informacji);

• czytelność — właściwe rozmieszczenie napisów na ekranie (odpowiednia synchronizacja z obrazem, jedna treść w dwóch linijkach tekstu, napisy nie powinny zasłaniać: napisów znajdujących się w filmie, wizytówek, ust osób mówiących, ani akcji istotnych dla pojęcia sensu i przebiegu fabuły w utworze);

• ekspozycję napisów — czas wyświetlania powinien być ściśle dopasowany do tempa czytania (dla osób z dysfunkcją słuchu przyjmuje się średnio 12 znaków na sekundę ze spacjami) oraz zachować synchronizację wyświetlanych napisów z akcją utworu (w przypadku napisów przeznaczonych dla dzieci czas wyświetlania powinien być wydłużony, ponadto, napisy dla dzieci do 11. roku życia winny być ograniczone w stosunku do ilości tekstu i uproszczonego słownictwa);

• komunikatywność napisów — napisy powinny składać się z prostych, zwięzłych zdań i powszechnie używanych słów, które są łatwe do zrozumienia (Należy unikać akronimów, technicznego, wyrafinowanego słownictwa oraz pozostawiania przyimków, zaimków itp. na końcu wiersza. Napisy powinny odpowiadać logicznej strukturze zdania oraz zachować poprawność gramatyczną, interpunkcyjną i językową);

• charakter i styl — w miarę możliwości dobrze jest zachować charakter i styl wypowiedzi postaci oraz rytm owych wypowiedzi.

Realizacja napisów dla osób niesłyszących w audycjach telewizyjnych

Ze składanych do KRRiT przez nadawców telewizyjnych sprawozdań dotyczących zapewniania dostępności dla osób z niepełnosprawnościami sensorycznymi wynika, że napisy dla niesłyszących stanowią niewątpliwą większość oferowanych audycji z udogodnieniami. 

Znacząca przewaga udziału audycji z napisami nad udogodnieniami w postaci języka migowego i audiodeskrypcji w nagraniach audiowizualnych wynika z tego, iż przygotowanie i dołączenie napisów w procesie produkcji jest relatywnie proste i tanie dla dostawców usług medialnych w porównaniu z zapewnieniem tłumaczeń na język migowy czy audiodeskrypcji. Nie dotyczy to napisów na „żywo”, które w dużej mierze bazują się na treściach przygotowywanych i rozpowszechnianych w czasie rzeczywistym. Są to np. audycje posiedzeń parlamentarnych, relacje sportowe i inne audycje odnoszące się do aktualnych wydarzeń. 

Trudności techniczno-organizacyjne występujące podczas tworzenia napisów w czasie rzeczywistym nie pozwalały na wykorzystywanie ich w relacjach na żywo. Jednakże dzięki szybkiemu rozwojowi technologicznemu oraz respeakingowi, który coraz częściej jest wykorzystywany, dzięki czemu odsetek programów z napisami na żywo będzie systematycznie wzrastał.

Zlecanie wykonania napisów dla niesłyszących

Rozwój technologii pozwala na coraz więcej, także w kwestii tworzenia napisów do filmów. Dzięki intuicyjnej aplikacji Stenograf w prosty sposób jesteś w stanie przygotować napisy samemu lub przekazać wykonanie tejże pracy zespołowi korektorów, którzy wykonają całą pracę za Ciebie, a Ty otrzymasz gotowy plik z napisami, transkrypcją lub, jeśli wolisz, napisy wpisane w nagranie na stałe. 

Aplikację Stenograf możesz bezpłatnie wypróbować już dziś! Wejdź na Stenograf.io, zarejestruj się i uzyskaj dostęp do platformy, z którą tworzenie napisów do nagrań wideo stanie się banalnie proste. Skontaktuj się z nami, jeśli potrzebujesz więcej informacji.